Online vervolgcursus op ‘handboek pastoraat bij psychische problemen’

Online vervolgcursus op ‘handboek pastoraat bij psychische problemen’

Ruim een jaar na de oplevering van het handboek, is er nu ook een online vervolgcursus beschikbaar. Op 24 november is de cursus ‘pastoraat bij psychische problemen: oefenruimte’ gelanceerd. Iedereen die actief is in het pastoraat kan de cursus volgen. Maar ook iedereen die op een andere manier het verlangen heeft iemand met psychische problemen bij te staan op geloofsgebied. Goed nieuws dus voor pastores, maar ook voor behandelaars, begeleiders én cliënten.

Want hulpverlening en pastoraat hebben elkaar nodig, maar sluiten niet altijd op elkaar aan. Deze online vervolgcursus is een mooie stap in het overbruggen van die kloof. Pr. dr. Hanneke Schaap- Jonker, eindredacteur van het handboek, licht toe: ‘Het handboek pastoraat bij psychische problemen voorziet in basiskennis over de meest voorkomende psychische stoornissen. Wat houdt de stoornis in? Hoe hangt de stoornis samen met geloof en geloofsbeleving? Hoe werkt de stoornis door in het pastorale contact? En wat kun je als pastor doen of juist beter laten in het contact met iemand die last heeft van een bepaalde stoornis? Aan deze basiskennis is veel behoefte. Maar natuurlijk kan niet alles wat goed is om te weten in één boek aan de orde komen. Daarom willen we met deze online cursus nog een stukje verdieping bieden’.

Inhoud

De online cursus bestaat uit vijf lessen die in groepsverband gevolgd kunnen worden, maar ook individueel. De eerste algemene les gaat in op de rol van het pastoraat, gebed in het pastoraat en samenwerking met de hulpverlening. Daarna volgen vier themalessen. In deze themalessen komen de onderwerpen angst, persoonlijkheidsstoornissen, depressie en suïcidaliteit, en trauma aan bod. Er wordt veel gewerkt met videomateriaal. Zo komt in elke themales een ervaringsdeskundige aan het woord, die vertelt welke invloed de stoornis heeft op het dagelijks leven. Op dit verhaal reageert een hulpverlener. Hij of zij staat stil bij vragen als: welke kenmerken van de stoornis zie je in de casus? En, wat wordt niet genoemd maar is bij deze problematiek ook goed om te weten? Vervolgens deelt de ervaringsdeskundige welke invloed zijn of haar problematiek heeft op het geloofsleven. Soms noemt iemand dan voorbeelden van wat helpt bij het omgaan met de klachten. Maar ook geloofsworstelingen komen aan de orde. Op deze bijdrage reageert een pastor, die de cursisten meeneemt in de do’s en don’ts bij de genoemde problematiek. Tussen de video’s door kunnen cursisten met behulp van reflectievragen nadenken over de aangeboden stof. Thema’s die aan de orde komen zijn bijvoorbeeld vergeving, gebrokenheid en schuld, en omgaan met suïcidaliteit. Ook is er aan elke les verdiepingsmateriaal toegevoegd. Denk hierbij aan boekentips of online colleges over persoonlijkheidsstoornissen of vroegkinderlijk trauma.

Oefenruimte

De verdieping wordt gezocht door zoveel mogelijk aan te sluiten bij de (eigen) pastorale praktijk. Herken je deze problematiek? Hoe ga je daarmee om? Waar loop je tegenaan? Door hierover met elkaar in gesprek te gaan, kunnen cursisten nieuwe inzichten opdoen. Ook is er voor deelnemers die de cursus in groepsverband volgen, oefenruimte gecreëerd. Zo krijgen cursisten bijvoorbeeld ook video’s met cases voorgeschoteld. Bij die cases horen opdrachten, zoals rollenspellen. De cases worden uitgespeeld door toneelgroep Eduscènes. Deze toneelgroep heeft veel ervaring met het uitspelen van maatschappelijke thema’s. Het doel daarvan is om kijkers ergens bewust van te maken. Als het gaat om kennis van psychische problematiek, is bewustwording een mooie eerste stap. Een voorbeeld van zo’n casus is het verhaal van Maaike:

Maaike (24) heeft haar jeugd in diverse pleeggezinnen doorgebracht. Op dit moment woont ze op zichzelf. Jorien (53) is gevraagd Maaike pastoraal te begeleiden. Maaike maakte op Jorien een angstige indruk. Maar nu ze zo’n jaar in gesprek zijn, lijkt Maaike haar meer te vertrouwen. Tegelijkertijd gaat dit samen met afhankelijk gedrag. Maaike mailt Jorien minstens drie keer per week en heeft dan bevestiging nodig. Ook belt ze haar regelmatig op. Ze wil dan dat Jorien voor haar bidt. Jorien reageert altijd. Want als ze dat niet doet, is Maaike bang dat Jorien haar ‘ook niet meer hoeft’. Jorien moedigt Maaike aan haar rust bij God te zoeken en zelf in gebed te gaan. Maar Maaike blijft volhouden dat ze Jorien hiervoor nodig heeft. Tegelijkertijd wil ze bij alles wat ze doet zeker zijn van Gods ‘toestemming’. Hierdoor zet ze moeilijk zelf stappen. ‘Ik voel niet dat God bij me is’, huilt ze dan, ‘ik moet het zeker weten’. Jorien maakt zich zorgen over deze ontwikkelingen en neemt zich voor om hierover met Maaike in gesprek te gaan.

Cursisten kunnen na het bekijken van het uitgespeelde verhaal, zelf aan de slag. Ze staan bijvoorbeeld, individueel of samen, stil bij de dynamiek tussen Maaike en Jorien. Is het helpend voor Maaike als Jorien het bidden van haar overneemt, of juist niet? Hoe geeft Jorien grenzen aan als ze tegelijkertijd Maaike vertrouwen wil bieden? Welke overeenkomsten en verschillen zie je tussen hoe Maaike met Jorien omgaat, en hoe ze geloven ervaart? En, misschien is Maaike onveilig gehecht en bang voor afwijzing. Waar moet Jorien dan rekening mee houden in het gesprek met Maaike? Vervolgens kunnen cursisten dit gesprek oefenen in een rollenspel en elkaar van feedback voorzien.

Handreiking

De oefenruimte zorgt niet alleen voor meer inzicht over psychische problematiek. Maar deelnemers kunnen zo ook meteen werken aan hun vaardigheden in de omgang met mensen die hiermee worstelen. En dat is volgens Hanneke Schaap-Jonker erg belangrijk: ‘Pastores en leden van een geloofsgemeenschap kunnen hun waardevolle rol voor mensen met psychische klachten of een psychiatrische stoornis alleen goed uitoefenen, als ze over de juiste kennis, vaardigheden en competenties beschikken. Toerusting is daarvoor essentieel, en zeker geen overbodige luxe.’ Een woonbegeleider binnen de christelijke ggz illustreert dat met een voorbeeld van een cliënt die dwangmatige, negatieve gedachten had over geloven. Vanuit de begeleiding werd deze cliënt gestimuleerd deze gedachten niet te veel aandacht te geven. Bij een dwangstoornis is dat niet helpend. Maar vanuit het pastoraat werd hij juist aangemoedigd de inhoud van de gedachten vooral in gebed te brengen. De cliënt raakte hierdoor in verwarring. Hoe stem je als begeleider dan met het pastoraat af? Wat zijn aandachtspunten, en hoe ga je zo’n gesprek aan? In de online cursus is hier ruime aandacht voor.

Het online verdiepingsmateriaal voorziet daarmee in een behoefte van onder andere het pastoraat aan verbreding van kennis en vaardigheden over (de omgang met) psychische problematiek. Met deze kennis en vaardigheden kunnen mensen binnen het pastoraat gemeenteleden die hiermee kampen, een handreiking doen. Juist voor deze doelgroep is het belangrijk dat zij zich begrepen en gesteund voelen. Wanneer je worstelt met psychische problemen, voel je je vaak anders dan anderen. Het kan moeilijk zijn om open te zijn over je worstelingen. Schaamte en angst voor onbegrip kunnen daarbij een rol spelen. Juist de kerkelijke gemeenschap zou een plaats moeten zijn waar iedereen er mag zijn (1 Kor. 12). Een plaats waar mensen zich niet groot hoeven te houden en niet op hun tenen moeten lopen. Een plaats waar er in de omgang met hen rekening gehouden wordt met hun behoeften. Een plaats waar zij zich gewenst en aanvaard voelen. Dat vraagt herkenning van de moeiten die iemand kan hebben. Maar ook een helpende hand bij het doorbreken van angst en schaamte. Loes*, een ervaringsdeskundige die last heeft van een posttraumatische stressstoornis (PTSS), beschrijft dat treffend.

‘Onlangs had ik een herbeleving in de kerk. Dan ga ik terug naar een nare situatie van vroeger en weet ik niet meer waar ik ben. Ik ben dan onbereikbaar en kan gaan huilen of schreeuwen. Dat is niet echt een situatie waarin je graag wilt dat anderen je zien. Ik schaamde me enorm. De drempel om de keer erop weer naar de kerk te gaan, was dan ook ontzettend hoog. Het voelde of iedereen mijn tekortkomingen gezien had. Ook was ik bang dat ik niet meer gezien zou worden als de persoon die ik ben, los van mijn problemen. Een mede-gemeentelid bood aan bij de volgende dienst samen naar binnen te gaan. Het hielp me zo dat ik naast haar kon zitten. Ik voelde me daardoor welkom en aanvaard. Natuurlijk was ik ook bang om mezelf weer te laten zien. Maar haar begrip gaf me genoeg kracht om die stap te zetten. Het maakte voor mij veel verschil. Want juist op die momenten heb ik het heel hard nodig om God te zoeken en naar de kerk te kunnen gaan’.

Dit voorbeeld geeft aan hoe belangrijk kennis van psychische problematiek is. Een herbeleving kan er best een beetje eng uit zien. Net zoals het vreemd kan lijken als iemand met een angststoornis steeds maar niet komt opdagen bij een afspraak. Of dat iemand met autisme de kerk uit moet, omdat hij of zij ineens overprikkeld raakt. Wanneer je last hebt van psychische problemen, kost het vaak al veel moeite om je hoofd boven water te houden en je aan te passen aan de eisen van de buitenwereld. Maar als er in de kerkelijke gemeente ruimte is om ‘onaangepast’ te zijn, kan dat veel lucht geven. Wanneer iemand je de hand reikt in het omgaan met je klachten, kan dat net als bij Loes het steuntje zijn dat je nodig hebt om een nieuwe stap te zetten.

Samenwerking tussen hulpverlening en pastoraat

Want er mogen zijn, ondanks psychische klachten, is helpend bij herstel. Gezien en aanvaard worden, heeft invloed op hoe je naar jezelf kijkt. Indirect kan dat ook weer beïnvloeden hoe je God ziet of hoe geloof ervaren wordt. Thema’s als identiteit en eigenwaarde, hoop, zingeving en geloof gaan over de basis van je bestaan. Herstel op deze gebieden wordt ook wel existentieel herstel genoemd. Binnen de christelijke ggz krijgen deze thema’s aandacht bij het werken aan herstel. Cliënten kunnen bijvoorbeeld in gesprek over de invloed van hun psychische klachten op hoe zij geloof beleven, en andersom. Soms is het helpend voor iemand om bij het werken aan herstel niet alleen ondersteund te worden door de hulpverlening, maar ook door de kerk of geloofsgemeenschap. Dat kan om praktische of emotionele steun gaan, zoals bij Loes, maar ook ondersteuning vanuit het pastoraat kan nodig en helpend zijn voor cliënten.

Het is mooi om te merken dat het belang van samenwerking tussen hulpverlening en pastoraat breed gedragen wordt. Zo is deze online verdiepingscursus mede mogelijk gemaakt door Vrienden van Eleos. Zij stelden een bedrag beschikbaar voor ideeën om de zorg aan cliënten te verbeteren. Medewerkers van Eleos mochten deze ideeën aandragen. Het idee van een online verdiepingscursus op het handboek pastoraat bij psychische problemen, viel ook in de prijzen. Voor de uitwerking is contact gezocht met de Theologische Universiteit Kampen. Zij hebben een online kennisplatform: weetwatjegeloof.nl. Dit online kennisplatform is bedoeld voor christenen die meer willen weten over de Bijbel, geloven en kerkzijn met het oog op de dagelijkse praktijk. Het versterken van de samenwerking tussen pastoraat en hulpverlening, past bij deze doelstelling. Egbert Brink, predikant en docent aan de TU Kampen, zegt hierover: Alles begint met hart hebben voor mensen, in navolging van Jezus. Zoals Hij mensen opzoekt waar zij zijn in een wereld die zowel zondig als ook gebroken is (als gevolg daarvan). Hij geeft door zijn Geest mensen uitzicht op de mogelijkheid van existentieel herstel, waarbij zij ook echt zelf worden ingeschakeld.’ Brink benoemt daarbij ook de overeenkomst tussen hulpverlener en pastor: beiden hebben herstel voor ogen. Maar het verschil zit in wat voorop staat bij het werken aan herstel.

De hulpverlening richt zich vooral op de psychologische invalshoek: hoe je functioneert in relatie tot jezelf en anderen. Daarbij kunnen ook geloofsthema’s aan de orde komen. Bijvoorbeeld bij iemand die veel angst ervaart in sociale relaties: zijn er overeenkomsten tussen mijn angst voor mensen en hoe ik God zie? Of bij iemand die depressief is: het zegt me allemaal niets meer, heeft dat misschien ook te maken met de ervaring dat God ver weg is? In het pastoraat is het perspectief breder en gaat het om wie je bent als mens voor het aangezicht van God. Wat denk je over Gods heiligheid, over Gods zorg of over vergeving in jouw situatie? Hier gaat de Bijbel open: wat zegt Gods Woord over jouw worsteling? Het is dan belangrijk dat psychische klachten ook bespreekbaar zijn. Want psychische klachten en geloof kunnen elkaar beïnvloeden. Samenwerking tussen hulpverlening en pastoraat is daarom essentieel. De hoop is dan ook dat deze online verdiepingscursus bijdraagt aan het versterken van deze samenwerking.

Deelnemen aan de cursus?

De cursus is kosteloos te volgen via Weet wat je gelooft. Hier is het cursusmateriaal beschikbaar, inclusief een handleiding voor groepen. Gebruikers kunnen zelf een keuze maken of en welke onderdelen van de handleiding ze willen gebruiken. Dit maakt de cursus flexibel te volgen. Het kan groepsgewijs, bijvoorbeeld op een kerkelijke toerustingsavond, (inleiding op een) kerkenraadsbijeenkomst of cursusavond. Maar ook individueel, waarbij je zelfstandig de opdrachten doorwerkt.

Voor deelnemers van de cursus of andere belangstellenden vond een online seminar ‘pastoraat bij psychische problemen’ plaats. In dit seminar werd nagedacht over hoe er meer openheid, vertrouwen en verbinding kan komen in jouw gemeente en hoe je meer ruimte kan geven aan mensen met psychische klachten.

*Loes is een gefingeerde naam